ДУШАНБЕ, 4 июн - Sputnik. Данара Курманова. Дар Бишкек ҷустуҷӯи роҳбари ахиран нопадидшудаи шабакаи литсейҳои туркии "Сапат" Орхан Инанда идома дорад. Дар Анқара вай ҷонибдори воиз Фатҳуллоҳ Гулен, рақиби президенти Туркия Раҷаб Эрдуғон ҳисобида мешавад. Ҳамзамон, ҷумҳурии Туркия ният дорад дар кишвар муассисаҳои таълимии худро боз кунад. Таъсири ин кишвар дар Осиёи Марказӣ то чӣ андоза бузург аст – дар матлаби Sputnik хонед.
Мактаби ихтилоф
Лаҳзаҳои мураккаби марбут ба фаъолияти Орхан Инанда борҳо дар муносибатҳои Қирғизистон ва Туркия ба вуҷуд омадаанд. Пас аз он ки Фетҳуллоҳ Гюлен дар Туркия ҷинояткор эълон шуд, кишварҳои Осиёи Марказӣ ба бастани мактабҳои ҷунбиши “Хизмат” - аш шурӯъ карданд. Қирғизистон ягона давлате буд, ки додани мактабҳои Гюлен ба Бунёди “Маориф” дар назди Вазорати маорифи Туркияро рад кард. Шабакаи литсейҳо бо номи нави "Сапат" дубора сабти ном шуд. Муассиси нави он Вазорати маориф ва илми Қирғизистон мебошад.
Орхан Инанди, ки ҳанӯз дар аҳди Гюлен дар соли 2001 раҳбари ин шабака шуд, мавқеи худро нигоҳ дошт, ки ин хашми баъзе намояндагони ҳукумати Туркияро ба бор овард. Ҳамин тавр, дар соли 2019, сафири Туркия Ҷенгиз Фират, ҳангоми ифтори Идораи мусулмонони Қирғизистон, Инандаро дар ин чорабинӣ дида, аз "нишастан бо террорист дар як миз" худдорӣ кард.
Чаро Қирғизистон мактабҳои гюлениро набаст?
"Аслан, ҳузури хориҷӣ дар онҷо васеъ паҳн шудааст - созмонҳои гуногуни ғайриҳукуматӣ фаъолият мекунанд. Нуфузи Туркия хеле паст аст, аз ин рӯ агар мақомот мактабҳои Гюленро манъ кунанд, пас танҳо дар сурате, ки онҳо онҳоро як василаи мухолифин шуморанд. Аммо ин гуна падидаҳо дар литсейҳои "Сапат" ба мушоҳида нарасидаанд", - мегӯяд шарқшинос Алексей Малашенко.
Дар мавриди мактабҳои Гюлен, Қирғизистон тактикаи бетарафиро интихоб кардааст, гуфт Қубодбек Раҳимов, собиқ мушовири сарвазири Қирғизистон, роҳбари Маркази тадқиқоти стратегии “Авруосиё”.
"Биёед аз он оғоз кунем, ки худи Раҷаб Тайиб Эрдуғон қаблан бо Гюлен робитаи наздик дошт ва ҳолатҳои марбут ба мактабҳо аз нофаҳмиҳои дохилии Туркия маншаъ мегирад", - мегӯяд ӯ.
Раҳимов афзуд, ки агар мо дар бораи афроди аз нигоҳи идеологӣ нодуруст дар ин мактабҳо гӯем, бояд дар хотир дорем, ки Қирғизистон давлати соҳибихтиёр аст ва он фишангҳои назоратро, ба монанди стандарти давлатӣ дорад. Вазорати маориф ҳамеша метавонад ба фанҳое, ки дар литсейҳо таълим дода мешаванд, таъсир расонад, афзуд таҳлилгар.
Бо вуҷуди ин, моҳи январи соли равон идораи соҳаи маорифи Қирғизистон бо Бунёди "Маориф" дар бораи кушодани мактабҳои нави хусусии туркӣ дар Бишкек шартнома ба имзо расонд. Мактабҳои назди ин Бунёд, ки аз ҷониби парлумони Туркия дастгирӣ мешавад, то андозае ба намунаи муассисаҳои Гюлен шабоҳат доранд, мегӯяд туркшинос, Алексей Образтсов.
"Новобаста аз он, ки чӣ мегӯянд, барномаи мактабҳои Гюлен хеле оқилона буд - Туркия бидуни зӯрӣ ҷонибдорони навро ба даст оварду забон ва фарҳангро тарғиб мекард", - мегӯяд ӯ. "Ин модел дар солҳои 90-ум дар Осиёи Марказӣ муваффақ шуд, зеро сиёсат холигиро таҳаммул намекунад ва пас аз фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ нуфузи Туркия дар минтақа бешубҳа афзоиш ёфтааст".
Кишварҳои Осиёи Марказӣ як модели ҷолиберо пайдо карданд, ки Анқара ба онҳо пешниҳод кард – ин исломи мӯътадил ва ҳамгироӣ дар лоиҳаҳои аврупоист, мегӯяд Кубодбек Раҳимов.
"Аз соли 1989 то 2000 Туркия як давраи эҳёи дигарро аз сар гузаронд - ММД-и кишвар афзоиш ёфт ва дар ин замина, албатта, ҳаракатҳои пантуркистӣ ба миён омаданд. Аввалин раванди кушодани мактабҳо ва литсейҳои туркӣ асосан ба Ӯзбекистон рост омад, сипас Қазоқистон ва Қирғизистон ҳамроҳ шуданд. Дар як вақт ин мактабҳо ба минтақаҳои Русия низ - Тотористон ва Бошқирдистон дохил шуданд. Бо вуҷуди ин, солҳо гузаштанд ва худи туркҳо ноумедиро аз сар гузаронданд: ҳатто дар замони Отатурк онҳо нақша доштанд, ки як қисми мусулмонии Аврупо шаванд - ва ҳанӯз нашудаанд", - мегӯяд коршинос.
Ба ибораи дигар, усулҳои Эрдуғонро то андозае кӯҳна номидан мумкин аст, хулоса мекунад Алексей Образтсов.
"Азми раҳбарияти Туркия дар мавриди Осиёи Марказӣ қавист, аммо пояҳои иқтисодӣ надорад. Туркия барномаи хоси донишҷӯён бо уновни "Мавлоно" - ро ташкил кардааст, аммо онро наметавон густурда номид. Яъне изҳороти роҳбарияти Туркия аз имконоташон пештар қарор доранд", - бовар дорад Образтсов.
Барномаҳои туркӣ аксар вақт ҳамчун гузинае ба фарҳанги Русия амал мекунанд, мегӯяд Станислав Притчин, ходими калони илмии Маркази таҳқиқоти пасошӯравии Академияи улуми Русия. Ба унвони мисол, ӯ аз муноқишаи Қарабоғ ёдовар шуд, ки Бунёди "Маариф" омодагии худро барои кушодани мактабҳои туркӣ дар манотиқи гузашта ба Озарбойҷон, эълом кард.
"Дар мавриди геополитика, Туркия барои афзоиши ҳузури худ аз тамоми имконот истифода мекунад. Аммо, барои Русия ин таҳдиди системавӣ нест, зеро равобити кишварҳои Осиёи Марказӣ бо Туркия нисбатан нав рӯй ба рушд ниҳодаанд ва пайванди асосии онҳо забони туркист (ба истиснои Тоҷикистон - идора). Аммо бо Русия таърихи тӯлонӣ ва вобастагии иқтисодӣ мавҷуд аст, ки Туркия ба он баробар шуда наметавонад", - мегӯяд Притчин.
Ҳама чиз бо пул арзёбӣ мешавад ё рақобат бо Русия
Ҳар гуна кори идеологӣ дар миқёси байналмилалӣ маблағеро талаб мекунад, ки Туркия надорад, таъкид мекунад Образтсов. Мувофиқи маълумоти таҳлилгарони CNBC, сатҳи бекории воқеӣ дар Туркия ба иллати пандемия ба 25% расид ва касри буҷа дар охири соли 2020 ба 25 миллиард доллар расид, ки соли пештар ин нишондод 22 миллиард долларро ташкил дод.
"Барои пайдо кардани ҷойгоҳ дар кишвар, шумо бояд манфиатҳои иқтисодӣ дошта бошед, аммо тиҷорати Туркия ва Қирғизистон дар ҷой истодааст", - мегӯяд Кубодбек Раҳимов. "Гардиши савдои байни кишварҳо соли гузашта 507 миллион долларро ташкил дод".
Нишондиҳандаи аз ин пасттар, гардиши савдои Туркия бо Тоҷикистон мебошад, ки 323 миллион доллар мебошад. Дар соли 2020 гардиши савдо бо Туркия аз Қазоқистон - 3 миллиард доллар (бо Федератсияи Русия 19 миллиард доллар), Ӯзбекистон - 2,1 миллиард доллар (аз Федератсияи Русия - 5,6 миллиард доллар) – ро ташкил дод.
"Дар бахши барномаҳои таълимӣ низ, Русия бомуваффақият бо Туркия рақобат мекунад; лоиҳаҳои Россотрудничество дар минтақа талаботи зиёд доранд. Ғайр аз он, Русия дар доираи барномаи башардӯстонаи СММ ба донишҷӯёни Қирғизистон ва Тоҷикистон ғизои ройгон дар мактаб медиҳад. Ҳамаи ин робитаҳои Осиёи Марказӣ ва Маскавро тақвият бахшида, ба ҷаҳонбинии ҷомеа таъсир мерасонад", - гуфт Раҳимов.
Русия на танҳо барои таҳсили донишҷӯёни Осиёи Марказӣ квота ҷудо мекунад, балки дар дохили минтақа низ муассисаҳои таълимиро рушд медиҳад. Имрӯзҳо дар Ӯзбекистон 12 филиали донишгоҳҳои Русия фаъолият мекунанд. Дар Қазоқистон инчунин намояндагиҳои якчанд донишгоҳҳои Русия фаъоланд ва дар Қирғизистон 1 июн пешниҳод карда шуд, ки ин амалия қабул гардаду, дар заминаи муассисаҳои маҳаллӣ филиалҳои донишгоҳҳои Русия кушода шаванд. Русия барои сохтмони мактабҳои миёна дар Тоҷикистон 30 миллион доллар ҷудо кард.
"Тавре мебинем, таҳсил дар Русия барои минтақа бонуфуз боқӣ мондааст", - хулоса кард Станислав Притчин. "Гузашта аз ин, нақши Русияро чунин созмонҳо, ба монанди ЕАЭБ ё СПАД баланд мебардоранд. Ман мехоҳам умедворам, ки дар айни замон Русия сохторҳои нав - ҳамон СҒД -ро таъсис хоҳад дод, зеро ин созмонҳо ба тағирот ва тамоюлоти минтақа зудтар муносибат мекунанд".