Эҳёи муносибатҳои Тоҷикистону Эрон: Сардиву гармӣ дар равобити Душанбеву Теҳрон

ДУШАНБЕ, 15 янв — Sputnik. Рӯзҳои наздик раисҷумҳури Эрон Масъуди Пизишкиён вориди Тоҷикистон мешавад. Ин нахустин сафари ӯ ба Душанбе ба унвони раҳбари ҷумҳурӣ буда, ду рӯз идома хоҳад кард ва дар ин муддат ӯро Эмомалӣ Раҳмон, раисҷумҳури Тоҷикистон ба ҳузур мепазирад.

Ҷониби Эрон ба ин сафар аҳамияти калон медиҳад. Чунончӣ, дар остонаи сафари Пизишкиён як ҳайати тиҷорӣ аз Теҳрон бо нияти имзои бастаи калони аснод дар бахшҳои иқтисод, тиҷорат ва фарҳанг вориди Душанбе мешавад.

Муносибатҳои Тоҷикистону Эрон пастиву баландиҳои зиёде аз сар гузаронданд, аз ин рӯ бо омадани раҳбари нав сари қудрат дар Эрон суолҳои зиёде пайдо шуданд, ки асосиаш ин буд, ки Масъуд Пизишкиён дар ҳамкорӣ бо ҳамсояҳо кадом самти сиёсатро интихоб мекунад?

Ба шарофати фаъолияти муштараки чандинсолаи мақомоти ду кишвар ҳоло равобити Тоҷикистону Эрон рӯ ба афзоиш аст. Аммо на ҳамеша ин тавр буд.

Чаро Душанбе ва Теҳрон ихтилоф доштанд ва чӣ гуна онҳо муносиботи худро барқарор сохтанд, - дар матолиби Sputnik Тоҷикистон.

Дар тӯли 30 сол раисиҷумҳури Тоҷикистон 16 бор ва ҳамтоёни эронӣ 14 бор аз Душанбе дидан кардаанд.

Таърихи равобити Душанбеву Теҳрон дар сатҳи расмӣ аз замони соҳистиқлол шудани Тоҷикистон оғоз шудааст. Эрон аввалин шуда, истиқлолияти ҷумҳуриро эътироф карда, дар авоили моҳи январи соли 1992 дар Душанбе сафорати худро боз кард.

Вале дар тӯли 30 сол муносибатҳои байни ҷумҳуриҳо на ҳамеша дӯстона буданд, бар замми ин, дар байни ду давлат марҳилаҳои хусумат низ буданд; Дар маҷмӯъ, муаррихону сиёсатшиносон чаҳор марҳилаи муносибатҳоро ҷудо мекунанд.

Марҳилаи аввал дар оғози ҷанги шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон рух дод, ки аввалин норозигиро ба миён овард.

Аз ҷумла, Теҳрон ба Иттиҳоди мухолифини тоҷик (ИНОТ) кӯмакҳои зиёди сиёсӣ ва ба гуфтаи бархе аз манобеъ, кӯмаки молиявӣ ироа мекард, ки албатта ба Душанбе ҳеҷ маъқул набуд. Ва дар маҷмӯъ, дар солҳои ҷанги дохилӣ аксари раҳбарони мухолифини тоҷик дар Эрон буданд. Аз ин рӯ, дар ин давра кишварҳо танҳо муносибатҳои манфӣ доштанд.

Гармшавии каме миёни Тоҷикистону Эрон дар пасманзари зуҳури ҷунбиши тундрави “Толибон” (дар Русия ва Тоҷикистон мамнӯъ) дар Афғонистон сурат гирифт. Толибон аслан тамоми бозигарони умдаи геополитикии минтақаро маҷбур сохтанд, ки имконотро барои зудтар хотима додани муноқишаи байни тоҷиконро ҷустуҷӯ кунанд. Дар ин вақт Эрон дар якҷоягӣ бо Русия ба унвони яке аз ду миёнрави оташбас баромад.

Пас аз истиқрори сулҳ Теҳрон дар тӯли 13 сол яке аз шарикон ва сармоягузорони асосии иқтисодии Душанбе буд. Сохтмони нақби “Истиқлол” дар ағбаи Анзоб, Нерӯгоҳи барқи обии Сангтӯда, таъминоти сӯзишворӣ барои Маркази барқу гармидиҳии Душанбе ва бисёр дигар лоиҳаҳо аз ҷумлаи лоиҳаҳои асосии муштарак буда, то соли 2013 гардиши савдои ҷумҳурӣ аз 292 млн. доллар зиёдтар шуд.

Сардшавии шадиди равобити дуҷонибаи Тоҷикистону Эрон дар аввали соли 2013 рух дод. Такони аввал қазияи миллиардери маъруфи эронӣ Бобак Занҷонӣ буд. Мақомоти Эрон ин соҳибкорро ба азхудкунии 2 миллиард доллар тавассути бонкҳои хориҷӣ, аз ҷумла бонкҳои Тоҷикистон муттаҳам кардаанд. Аммо Душанбе ба дархости ҷониби Эрон посух надод ва гуфт, ки "ҳуҷҷатҳои мушаххас дар бораи сармояи Занҷонӣ дар бонкҳои Тоҷикистон" пешниҳод кардааст.

Дар посух мақомоти Эрон мухолифони тоҷик, аз ҷумла, раиси ҲНИТ (дар Тоҷикистон ва Русия мамнӯъ) Муҳиддин Кабириро расман пазируфтанд. Дар натиҷа, дар ин замина як маъракаи тӯлонӣ ва пайгиронаи таблиғотӣ ва идеологӣ дар ҷумҳурӣ ҷараён гирифт, ки дар чаҳорчӯби он Душанбе Теҳронро ба барангехтани ҷанги дохилии солҳои 90-ум, ташкили ҷиноятҳои ҷангӣ ва тарбияи террористони исломӣ муттаҳам кард. Ҳама барномаҳои ҳамкорӣ фавран маҳдуд карда шуданд.

Моҳи июни соли 2019 дар равобити Тоҷикистону Эрон боз як гармии ғайричашмдошт мушоҳида шуд, ки асосан ба сабаби тағйири мавқеъи Душанбе сурат гирифт.

Ба ин тартиб, Ҳасани Рӯҳонӣ, раисҷумҳури онвақтаи Эрон, барои баргузории Конфронси ҳамкорӣ ва тадбирҳои эътимод дар Осиё вориди пойтахти Тоҷикистон шуд. Дар ҳошияи ин чорабинӣ ӯ бо Эмомалӣ Раҳмон, президенти Тоҷикистон мулоқот карда, равобити ду кишварро дӯстона номида, ба ҳамкориҳои бештар изҳори умедворӣ кард.

Рӯҳонӣ дар навбати худ изҳор дошт, ки ба далели наздик будани суннат ва урфу одатҳои ду миллат худро дар Тоҷикистон чун дар ватанаш эҳсос мекунад.

Ба ин омилҳо бешубҳа умумияти забонро метавон илова кард. Забони расмии Эрон форсӣ аст, ки ду шоха дорад: “форсӣ-тоҷикӣ”, ки забони тоҷикон аст ва “форси кобулӣ” ё дарӣ, ки сеяки сокинони Афғонистон бо он гуфтугӯ мекунанд. Онҳо каме фарқ мекунанд, асосан аз рӯи талаффуз.

Аз он рӯз то кунун равобити Тоҷикистону Эрон ба таври фаврӣ густариш ёфт. Қобили зикр аст, ки сафари Сироҷиддини Муҳриддин- вазири умури хориҷии Тоҷикистон ба Теҳрон, ки нахуст аз сӯи Рӯҳонӣ ва баъдан аз ҷониби Ҷавод Зариф, вазири хориҷа ба ҳузур пазируфта шуд, нақши муҳим дошт.

Сиёсати дустӣ дар давраи раисҷумҳури Эрон будани Иброхим Раисй давом ёфт. Ӯ ду маротиба - солҳои 2021 ва 2023 аз Душанбе дидан кард. Маҳз таҳти раҳбарии ӯ дар равобити Тоҷикистону Эрон тағйироти мусбат ба амал омад, ки сиёсатшиносон онро давраи эҳёи муносибатҳои Теҳрону Душанбе номиданд.

Ҳамкориҳои густурда таҳти раёсати Раисӣ соҳаҳои мухталифро дар бар гирифт, аз ифтитоҳи як корхона дар Тоҷикистон барои тавлиди ҳавопаймоҳои бесарнишини "Ababil-2” то шарикӣ дар соҳаи муҳандисӣ иборат буд.

Ҳодисаи калидӣ пас аз сафари раиси Ҷумҳурии Исломии Эрон ба Душанбе дар моҳи ноябри соли 2023, лағви раводид аз ҷониби Эрон барои тоҷикон буд. Илова бар ин, дар ин дидор Раҳмон ва Раисӣ дар мавриди баргузории рӯзҳои фарҳангӣ ва омӯзиши муштараки пизишкон низ ба мувофиқа расиданд. Сафири Эрон дар Тоҷикистон Алиризо Ҳоҷиён сафари Иброҳим Раисиро "нуқтаи гардиш" номид, зеро он имкон дод, ки равобити Тоҷикистону Эронро ба сатҳи нав барорад.

Иброҳим Раиси 19 майи соли 2024 бар асари суқути ҳавопаймо дар Озарбойҷони Шарқӣ даргузашт.

Марги Раисӣ ҷомеаи Тоҷикистонро такон дод: дар ҷумҳурӣ мотами дурӯза эълон шуд ва сокинон ба назди сафоратхона дар Душанбе гулдастаҳо меоварданд. Сипас Эмомалӣ Раҳмон ба мардуми Эрон изҳори ҳамдардӣ карда, таъкид кард, ки раҳбари фақид дар густариши равобити дӯстонаи кишварҳо саҳми бузург дорад.

Маросими видоъ чанд рӯз дар Эрон сурат гирифт ва худи Раҳмон бо ҳамроҳии вазири умури хориҷа Сироҷиддин Муҳриддин, барои гиромидошти раисиҷумҳури марҳум ба Теҳрон рафт.

Интихоботи раҳбари нави Эрон бо пирӯзии ислоҳталаб Масъуди Пизишкиён дар моҳи июли соли 2024 ба поён расид.

Ҷаҳон, аз ҷумла Тоҷикистон, намедонист, ки аз раиси нави кишвар чӣ интизор бояд шуд, бисёриҳо Пизишкиёнро "ғарбпараст" меномиданд, зеро ӯ як ҷиноҳи гӯё "либералӣ"-ро раҳбарӣ мекунад, ки ба ҳамкорӣ бо Ғарб нигаронида шудааст. Аммо коршиносон дар як чиз ба тавофуқ расидаанд: самти асосии сиёсатро дар ҷумҳурӣ на президент, балки оятуллоҳ муқаррар мекунад.

Бархе аз коршиносон бар ин боваранд, ки Эрон, ки солҳо боз таҳти таҳримҳо қарор дорад, нисбат ба Тоҷикистон ва дар маҷмӯъ Осиёи Марказӣ сиёсате дорад, ки ба равобити ин кишварҳо бо Ғарб бастагӣ дорад.

Бо ин вуҷуд, раҳбари Тоҷикистон дар маросими савгандёдкунии Пизишкиён дар Теҳрон ширкат карда ва аз раисҷумҳури тозаинтихоби Эрон даъват кард, ки бо як сафари расмӣ вориди Душанбе шавад. Раҳмон ҳамин пешниҳодро дар дидор бо Пизишкиён дар Ню Йорк дар иҷлосияи Маҷмаи умумии СММ низ такрор кард.

Сарвари Тоҷикистон сипас қайд кард, ки равобит бо Эрон хуб рушд мекунад. Аз ин рӯ, кишварҳо нақша доранд, ки дар доираи як барномаи дарозмуддат то соли 2030 кор карда, комиссияҳои муштарак ва сармоягузориро фаъол созанд.

Масъуд Пизишкиён пас интихоб шудан ба мақоми раисҷумҳур нахустин сафари расмии худро ба Тоҷикистон рӯзҳои 15-16 январ анҷом хоҳад дод. Барномаи ин рӯзҳо густарда буда, дар чаҳорчӯби ин сафар гурӯҳе аз тоҷирон ва намояндагони бахшҳои саноат, маъдан ва кишоварзии эронӣ низ хоҳанд омад. Соҳибкорони ду кишвар сармоягузорӣ ва густариши робитаҳоро баррасӣ хоҳанд кард.

Ҳамчунин нақшаҳои ифтитоҳи Пажӯҳишгоҳи фарҳанги форсу тоҷик ва азсаргирии кори Маркази Ҷамъияти Ҳилоли Аҳмар пешбинӣ шудааст.

Дарҳол пас аз ин Масъуд Пизишкиён барои мулоқот бо раисиҷумҳур Владимир Путин ба Русия меравад. Ҷонибҳо қасд доранд, Созишномаи шарикии ҳамаҷонибаи стратегиро имзо кунанд ва ҳамчунин вазъи Сурияро баррасӣ кунанд.

Ба эътиқоди коршиноси масоили минтақаӣ Музаффар Алимов, пас аз ҳаводиси ахири Ховари Миёна ва тағйири эҳтимолии авзоъ дар Афғонистон, ки мустақиман ба амнияти Эрон ва тамоми Осиёи Марказӣ таъсир хоҳад дошт, машваратҳо бо Тоҷикистон,-шарики стратегии Русия барои Техрон хеле муҳим аст..

"Баъди суқути режими Башор Асад дар Сурия, ки аз ҷониби Маскав ва Теҳрон пуштибонӣ мешуд, хатари стратегӣ пеш омад ва муҳимтар аз ҳама, Эрон осебпазиртар шуд ва ниёзи он ба Русия афзоиш ёфт. Дар ҳамин ҳол, дар Қафқози Ҷанубӣ, ки Фаронса, ИМА, Исроил ва Туркия дар он ҷо зуҳур карданд, Русия ба ҳамкории Эрон ниёз дорад”, - гуфт Алимов.

Ба ин тартиб, коршиносон Тоҷикистонро як пайванди Эрону Русия дар Осиёи Марказӣ медонанд, ки бозигарони ғарбӣ дар он ҷо фаъолтар шудаанд ва суханронии зидди "Толибон" аз ҷониби Доналд Трамп, ки дар интихоботи президентии Амрико пирӯз шуд, нишон медиҳад, ки дар Афғонистон вазъият дубора гарм мешавад.

Коршиносон ҳамчунин таъкид мекунанд, ки мавзӯъи шомил шудани Эрон ба СПАД, ки Тоҷикистон узви он аст ва Теҳрон аз соли 2009 ба ин созмон таваҷҷуҳи хоса зоҳир мекунад, шояд дар Душанбе ҳам матраҳ шавад. Ва чунин тавсеъаи рӯйдодҳо низ истисно нест, зеро солҳои охир Эрон узви СҲШ шуда, мақоми кишвари нозир дар ИИАО-ро гирифтааст