ДУШАНБЕ, 2 фев — Sputnik. Вазири маорифи Тоҷикистон гуфт, “номҳои ҷуғрофие, ки вожаи “ғар” доранд, набояд аз байн бурда шаванд”. Ин нуктаро Нуриддин Саид қабл аз нишасти матбуотӣ дар доираи маҳдуди муовинону сарварони раёсаташ баён кард.
Вай афзуд, “ғар” калимаи суғдӣ ва маънояш “кӯҳ” аст, аз ин хотир, набояд номҳои ҷуғрофии ҳомили ин вожа ҳангоми маъракаи иваз кардани номҳо дар Тоҷикистон аз байн бурда шаванд.
Зимнан, ин танҳо нуктае буд, ки аз сӯҳбати рафиқона ва то ин лаҳза норавшани вазиру муовинон ва сарварони раёсаташ шунида шуд.
Ҳассосияти ин вожа ба он хотир аст, ки дар забони гуфтугӯи тоҷикии имрӯз мардону занони сабукпо ва фосидро “ғар” меноманд. Ин вожа то ҷое таҳқиромез низ ҳаст, аз ин сабаб, метавонад на фақат мӯҷиби ранҷу озор, балки баҳсҳо дар сатҳҳои баланд шавад.
Номҳои ҷуғрофие, ки дар зимн калимаи “ғар” доранд, дар ҳамаи гӯшаву канори Тоҷикистон ба чашм мехӯранд, аз ҷумла Беғар (ноҳияи Варзоб), Луфағар (ноҳияи Ваҳдат), Сомғар (ноҳияи Бобоҷон Ғафуров), Зиғар (ноҳияи Дарвоз) ва ҳам Фалғар, номи таърихии ноҳияи Айнии имрӯз.
Забоншиносон мегӯянд, ҳақ бар ҷониби вазири маориф аст, зеро вожаи “ғар” дар асл ба маънои “кӯҳу пушта” аст ва бақия “ғар” - ҳо омонимҳои он ҳастанд.
Дар сафҳаи 166 – и “Фарҳанги суғдӣ” (Теҳрон, 1995) – и олими эронӣ Бадруззамон Қариб, ки тарҷумаи вожаҳои суғдиро ба форсӣ ва инглисӣ овардааст, “ғар” ба маъноҳои гуногун, аз ҷумла “шаҳватпараст”, “бадзабон”, “зишт”, “хар”, “худои кӯҳҳо”, “асабӣ” ва ҳатто “гандум”-у “парии обӣ” низ омадааст, аммо ҳамоно ин ҳама омоним ё вожаҳои зоҳиран монанд ба “кӯҳ” - маънои аслии “ғар” ҳастанд.
Умед Ҷайҳонӣ, забоншиноси тоҷик, мегӯяд, ин “ғар”, ки дар ҷойномҳои тоҷикӣ омадааст, вожае суғдӣ ва маънояш “кӯҳ” аст.
"“Ғар” дар забони суғдӣ аз *gari- дар забони эронии бостон рӯида ва бо ғар дар забони балхӣ, гар дар паҳлавӣ, жир дар забони шуғнӣ ҳамреша аст. Ин вожа дар ҷойномҳои суғдии Ғарм, Фалғар, Шовғар, Абғар, Абарғар, Башоғар, Форғар, Ғарбун, Ғардиён, Ғирдак, Ғардмон, Ғарҷистон, Ғарҷанд, Ғурмена,Ғарметан, Ғартахо, Ғарқанд, Ҷомғар, Соғарҷ, Вазоғар, Чадғал ва Мевағал омадааст. Ҷойномҳои Зиғар ва Ғаркуф дар Дарвоз низ ҳамин вожаро доранд, зеро дарвозиён дар қадим ба яке забонҳои помирӣ сухан мегуфтанд, ки бо суғдӣ ҳамхонавода буд. Чунин ҷойномҳоро ҳаргиз набояд номгардон кард, зеро онҳо ёдгор аз ниёкони суғдии тоҷикон ҳастанд", - таъкид мекунад вай.
Аммо номҳои ҷуғрофие, ки ҳомили “ғар” ҳастанд, танҳо хоси Тоҷикистон нест. Дар Чин ва Афғонистону Осиёи Ҷанубӣ – Ҳиндустону Покистон низ шаҳру кӯҳҳое вомехӯранд, ки дар номҳояшон ин вожа ба чашм мехӯрад, аз ҷумла Кошғар (Чин), Спинғар, Алинғар (Афғонистон), Шринағар, Патнагар (Ҳинд) ва Роринғару Гандиғар (Покистон). Сринагар (урду) ё Шринагар (ҳиндӣ), шаҳре дар водии Кашмир ва пойтахти тобистонаи иёлати Ҷамму ва Кашмир низ, ба бовари забоншиносон, вожаи “ғар” – “кӯҳ” - ро дар зимн дорад, ҳарчанд ба бовари ҳиндиҳо, ба маънии “шаҳр” омадааст.
Ба қавли Умед Ҷайҳонӣ, ниёкони мо ҳанӯз дар замонҳои қадим вақте ба забони порсии қадим ҳарф мезаданд, маҳз ба ҳамин маъно вожаи “ғар” – ро дар номҳои ҷуғрофӣ истифода мекарданд.
Дар адабиёти қадим Албурзи Эронро “Падишхворгар” ё “косакӯҳ” меномиданд, чун “танӯри оташфишон” – ро мемонд. Аз ҷумлаи номҳое, ки дар боло овардем, Спинғар, ки ба вазоҳат ба номи форсиаш - Сафедкӯҳ низ ёд мешавад, дар вилояти Нангарҳор, марзи Афғонистону Покистон ҷойгир аст, ҳам номи вулусволист, ҳам кӯҳ.
Роринғару Гандиғар деҳаҳое дар водии Своти Покистонанд, ки тоҷикнишинанд. Аммо онҳо бовар доранд, ки “ғар” калимаи пашту аст.
Ҳоло баргардем ба Тоҷикистон.
Суҳбати хоси вазири маорифи Тоҷикистон бозгӯӣ аз он мекунад, ки на ҳама аз шеваҳои ивазу тағйири номҳои ҷуғрофӣ дар Тоҷикистон қаноатманданд. Ин раванд чанд сол ба ин сӯ идома дорад ва тағйири номҳои ҷуғрофиеро, ки дар замонҳои то ва баъд аз Шӯравӣ ба табъи сиёсатҳои давр ва бар ивази номҳои таърихии миллӣ гузошта шуда буданд, ҳадаф қарор додааст.
Яке аз аввалин тағйирот табдили номи вилояти собиқи Ленинобод ба Суғд буд. Қаблан академик Муҳаммадюсуф Имомзода, ректори Донишгоҳи миллӣ ва узви Маҷлиси миллии Тоҷикистон низ аз шеваи номгузориҳои ҷадид интиқод кард. Расонаҳо суханони ӯро иқтибос оварданд, ки дар як ҷаласаи Маҷлиси миллӣ гуфт, ҳоло дар Тоҷикистон аз ҷумлаи маҳаллаву ноҳия 31 Ваҳдат, 41 Гулистон, 25 Истиқлол, 15 Баҳористон ва 26 Бӯстон арзи вуҷуд кардаанд.
Академик Имомзода фаровонии номҳои Лолазор, Зарнисор, Навободро низ иштибоҳ хонда, дар мавриди номгузориҳое, назири Наврӯз, Меҳргон, Намуна, Орзу, Саховат ва Ҷавонӣ гуфта буд, ки онҳо ба ҳеҷ ваҷҳ номи маҳал ё шаҳраку деҳотро ифода карда наметавонанд.
Ба қавли академик, ин номгузориҳо мухолифи меъёрҳои номгузории миллӣ ҳастанд, зеро номи афрод, идҳо, мафҳумҳои табиӣ, эҳсосҳои инсонӣ ва ғайра ҳеҷ гоҳ номи ҷуғрофӣ буда наметавонанд. Интиқодҳои академик рӯзи 19 декабр садо дода буданд. Он замон Маҷлиси Миллӣ ба мақомоти иҷроияи кишвар тавсия дод, ки ба ин нозукиҳо аҳамият бидиҳанд.
Аз ин рӯ, метавон ҳадс зад, ки имрӯзҳо дар толорҳои ҳукумату парлумони Тоҷикистон ин мавзӯъ доғу ҷиддӣ шудааст ва он чӣ то шурӯъи нишасти матбуотӣ миёни вазир Нуриддин Саид ва муовинону сарварони раёсатҳои вазорати маориф баррасӣ мешуд, далели ин гуфтаҳост.